در این مقاله قصد دارم سیستم “مدیریت ایمنی فرآیند (PSM)” رو بر اساس مدل CCPS معرفی کنم.

مدیریت ایمنی فرآیند ¦ مقدمه

صنایع فرآیندی و شیمیایی، مثل صنعت نفت، گاز و پتروشیمی، با فعالیت‌هایی که ذاتاً خطرناک بوده و پتانسیل ایجاد حوادث رو دارند، شناخته می‌شوند.
در صنایع فرآیندی، محصولات با ارزش و مفیدی تولید می‌شه ولی در کنار اون استفاده از مواد قابل اشتعال، قابل انفجار و سمی، نگهداری و ذخیره‌سازی مواد خطرناک، جابجایی و حمل و نقل مواد شیمیایی و… برخی از فعالیت‌ها می‌باشد که می‌تونه منجر به بروز حوادث بشه.
همزمان با پیشرفت صنعت و تکنولوژی در صنایع فرآیندی، نوع و شدت حوادث هم دستخوش تغییر شد، که نتیجه اون تدوین یک سری قوانین و مقررات برای کنترل خطرات و کاهش حوادث در این صنایع بزرگ بود. تعدادی از اون حوادث عبارت بودند از:

  • انفجار و آتش‌سوزی در فلیکسبور انگلستان – 28 نفر کشته
  • انفجار و آتش‌سوزی در سِوِسو ایتالیا – مسمومیت 2000 نفر
  • انتشار گاز سمی متیل ایزوسیانات در بوپال هند – 4500 نفر کشته

رخداد این نوع حوادث در صنایع فرآیندی، علاوه بر تلفات جانی، باعث آسیب شدید به دارایی‌ها و تجهیزات و همینطور تخریب محیط‌زیست هم شد. این طور بود که سیستم “مدیریت ایمنی فرآیند (PSM)” شکل گرفت.

ایمنی فرآیند PSM - حادثه ناگوار (آتش‌سوزی)

مدیریت ایمنی فرآیند ¦ مدل CCPS:

یک سال بعد از حادثه بوپال هند (1984)، مرکز ایمنی فرآیندهای شیمیایی (CCPS) تشکیل شد. این مرکز در سال 1989، اولین مجموعه 12 عنصری از مدیریت ایمنی فرآیند رو منتشر کرد و بعدها در سال 2007، سند 20 عنصری از PSM رو منتشر کرد که به RP-PSM مشهور شد. CCPS این بیست المان رو در قالب چهار پایه/پیلار (تعهد به ایمنی فرآیند، درک خطرات و ریسک‌ها، مدیریت ریسک و یادگیری از تجارب) ارائه کرد که بطور مختصر در ادامه شرح میدم.

هدف از اجرای سیستم مدیریت ایمنی فرآیند (PSM)، جلوگیری از نشت فاجعه‌آمیز مواد خطرناکه که این هدف بر اساس سند CCPS، بوسیله استقرار و پیگیری بیست عنوان اساسی زیر قابل دستیابی خواهد بود:

  • فرهنگ ایمنی فرآیند (Process Safety Culture)
  • انطباق با استانداردها (Compliance with Standards)
  • شایستگی ایمنی فرآیند (Process Safety Competency)
  • مشارکت نیروی کار (Workforce Involvement)
  • مشارکت و توسعه ذینفعان (Stakeholder Outreach)
  • مدیریت دانش فرآیند (Process Knowledge Management)
  • شناسایی خطرات و آنالیز ریسک (Hazard Identification and Risk Analysis)
  • دستورالعمل‌های عملیاتی (Operating Procedures)
  • رویه‌های ایمن انجام کار (Safe Work Practices)
  • قابلیت اطمینان و یکپارچگی دارایی‌ها (Asset Integrity and Reliability)
  • مدیریت پیمانکاران (Contractors Management)
  • آموزش و تضمین عملکرد (Training and Performance Assurance)
  • مدیریت تغییر (Management of change)
  • آمادگی عملیات (Operational Readiness)
  • راهبری و هدایت عملیات‌ها (Conduct of Operations)
  • مدیریت اضطراری (Emergency Management)
  • بررسی رویداد (Incident Investigation)
  • شاخص‌های اندازه‌گیری عملکرد (Measurements and Metrics)
  • ممیزی (Auditing)
  • بازنگری مدیریت و بهبود مستمر (Management Review and Continues Improvement)

صنایع فرآیندی بواسطه استفاده از انواع مختلف مواد شیمیایی خطرناک، همواره با خطر نشت، رهایش و انفجار این مواد شیمیایی روبرو هستند. به همین علت اجرای سیستم مدیریت ایمنی فرایند (PSM) برای افزایش سطح ایمنی و کاهش رخداد حوادث لازم و ضروری به نظر میرسه.

برای ایجاد سیستم بیست‌گانه مدیریت ایمنی فرآیند (PSM) نیاز به تشکیل یک تیم تخصصی در سازمان هست. با مرور المان‌های بیست گانه CCPS، میشه فهمید که برخی از عناصر بطور جداگانه (و نه در ارتباط با سایر عناصر) در سازمان‌ها اجرا میشه. بعنوان مثال میتونیم به عنصر “آنالیز خطرات فرآیندی”، “دستورالعمل های عملیاتی”، “آموزش”، “ممیزی” و… اشاره کنیم. اما از اونجایی که هر کدوم از این عناصر بصورت جداگانه و اصطلاحاً جزیره‌ای اجرا میشن، اثربخشی خوبی ندارن. بعنوان نمونه، یکی از سیستم‌های مهم در اجرای مدیریت ایمنی فرآیند (PSM)، سیستم “شناسایی خطرات و آنالیز ریسک” هست. این سیستم باید با سیستم‌های دیگه از جمله “تجزیه و تحلیل حوادث”، “مدیریت تغییر” و… تعامل و همپوشانی داشته باشه. بطوریکه از اون‌ها ورودی بگیره و بهشون ورودی بده. اما غالباً دیده شده هیچ نوع مکانیزمی برای ارتباط بین این سیستم‌ها وجود نداره و در واقع هر کدوم بصورت جدای از دیگری فعالیت می‌کنند. باید در نظر داشت، برای دستیابی به هدف سیستم مدیریت ایمنی فرآیند (PSM)، باید نگاه ویژه‌ای به تعامل و ارتباط میان عناصر داشته باشیم.

در این بخش، به معرفی اجمالی هر یک از عناصر سیستم مدیریت ایمنی فرآیند (PSM) می‌پردازم.

مدیریت ایمنی فرآیند (PSM) ¦ فرهنگ ایمنی فرآیند

فرهنگ ایمنی یعنی مجموعه‌ای از ارزش‌ها و رفتارها، که مسیر ایمنی فرآیند در سازمان رو مشخص میکنه.

در واقع وجود فرهنگ ایمنی فرآیند، شرط لازم برای استقرار سیستم PSM در سازمان هست. بدون وجود این فضا، سازمان‌ها آمادگی لازم برای پذیرش سیستم مدیریت ایمنی فرآیند رو ندارند.

برای اینکه یک سازمان بتونه این فرهنگ رو بوجود بیاره باید به مواردی مثل؛ ایجاد فضای اعتماد و احترام، ایجاد فضایی برای یادگیری و رشد، اهمیت دادن به تخصص افراد، ایجاد حس ارزشمند بودن در افراد و… توجه کافی داشته باشه.‌

مدیریت ایمنی فرآیند (PSM) ¦ انطباق با استانداردها

با استفاده از این المان میتونیم برای شناسایی، ارزیابی و ایجاد دسترسی به استانداردهای مؤثر بر ایمنی فرآیند یک چارچوب مناسب تعیین کنیم.

این چارچوب باید بگونه‌ای باشه که به سرعت اطلاعات مورد نیاز رو در اختیار افراد قرار بده.

مدیریت ایمنی فرآیند (PSM) ¦ شایستگی ایمنی فرآیند

شایستگی ایمنی فرآیند شامل اجرای آموزش مستمر و دسترسی به اطلاعات ایمنی فرآیند میشه.

برای توسعه این المان باید به سه گام اساسی یعنی “بهبود مداوم دانش”، “اطمینان از دسترسی به اطلاعات” و “استفاده از دانش آموخته شده”، توجه ویژه داشته باشیم.

مدیریت ایمنی فرآیند (PSM) ¦ مشارکت نیروی کار

این المان در رابطه با نقش‌ها و مسئولیت‌های کارکنان سازمان در قبال موضوعات مرتبط با ایمنی فرآیند هست.

تمامی کارکنانی که چه به صورت مستقیم و چه غیرمستقیم از ایمنی فرآیند تأثیر می‌گیرند، باید در راستای بهبود این سیستم مشارکت فعال داشته باشند. برای استقرار این المان، باید در سازمان یک سیستم ارتباطات مناسب و اثربخش وجود داشته باشد.

نمونه‌هایی از آموزش‌ها و آگاهی‌هایی که افراد باید داشته باشند، شامل خطرات محیط کار، خطرات دستگاه‌ها، خطرات مواد شیمیایی و… است.

مدیریت ایمنی فرآیند (PSM) ¦ مشارکت و توسعه ذینفعان

هدف از این المان شناسایی افراد حقیقی و حقوقی هست که روی فعالیت‌های سازمان اثرگذار هستند. از اهداف دیگه‌ای که میتونیم برای این المان اشاره کنیم؛ ایجاد ارتباط با سازمان‌ها و مؤسسات دولتی یا مردم نهاد میتونه باشه.

استقرار صحیح این المان باعث به اشتراک‌گذاری اطلاعات بین سازمان‌ها و افزایش بهره‌وری خواهد شد.

مدیریت ایمنی فرآیند (PSM) ¦ مدیریت دانش فرآیند

با توجه به اینکه این المان هسته مرکزی جمع‌آوری اطلاعات در رابطه با موضوعات ایمنی فرآیند هست، بعنوان یک پشتیبان برای سایر المان‌ها شناخته میشه.

این المان به ما کمک میکنه تا اطلاعات درست و صحیح در رابطه با مواد و تجهیزات بدست بیاریم. همینطور کمک میکنه که این اطلاعات رو به­روز کنیم و با روش مناسب نگهداری کنیم.

مدیریت ایمنی فرآیند (PSM) ¦ شناسایی خطرات و آنالیز ریسک

این المان بعنوان یک عنصر کلیدی در برنامه PSM شناخته میشه.

بر اساس این المان، باید خطرات و پیامدهای آن‌ها را در تمام فعالیت‌های سازمان و همینطور فعالیت‌های برون سازمانی (به شرط تأثیر بر ایمنی سازمان) شناسایی و آنالیز کرد. برای این هدف از ابزارها و تکنیک‌هایی مثل HAZOP, HAZID, FMEA, JHA, PHA و… استفاده میشه.

مدیریت ایمنی فرآیند (PSM) ¦ دستورالعمل‌های عملیاتی

منظور از دستورالعمل‌های عملیاتی، مستنداتی هست که روش‌ها و مراحل انجام هر فعالیت رو شرح میده. برای نوشتن دستورالعمل‌های عملیاتی باید دقت بشه که روش انجام کار باید ایمن باشه و خطرات احتمالی رو هم شناسایی کرده باشه.

توی این دستورالعمل‌ها باید، فرآیند مورد بررسی، خطرات فرآیند، تجهیزات و ابزار انجام فعالیت‌ها و سیستم‌های حفاظتی و کنترلی بطور واضح و شفاف بیان شده باشه.

مدیریت ایمنی فرآیند (PSM) ¦ رویه‌های ایمن انجام کار

منظور از رویه‌های ایمن، یک فرآیند ساختاریافته با هدف کنترل خطرات و مدیریت ریسک مربوط به اون خطرات هست.

مهمترین اهدافی که با استقرار این المان دنبال اون‌ها هستیم؛ اطلاع پیدا کردن از انجام همه کارها، اطمینان از شناخت کامل خطرات مرتبط با هر فعالیت، اطمینان از وجود ملاحظات ایمنی برای انجام کار و… هست.

مدیریت ایمنی فرآیند (PSM) ¦ قابلیت اطمینان و یکپارچگی دارایی‌ها

هدف کلی از این المان اینه که مطمئن بشیم تجهیزات مورد استفاده بر اساس روش‌های مهندسی معتبر طراحی، ساخته و استفاده شدند.

این عنصر بیشتر شامل فعالیت‌های تعمیراتی مثل تعمیرات روزانه، تعمیرات پیشگیرانه و… میشه که توسط کارکنان تعمیراتی انجام میشه.

مدیریت ایمنی فرآیند (PSM) ¦ مدیریت پیمانکاران

از اونجایی که صنایع بزرگ فرآیندی برای انجام کارها اقدام به جذب پیمانکار میکنند، فعالیت‌های این پیمانکاران باید تحت کنترل قرار بگیره تا هم کارکنان پیمانکار و هم کارکنان سازمان از خطرات احتمالی فعالیت ها در امان باشند.

در واقع هم کارفرما باید خطرات محیط کار رو به پیمانکار گوشزد کنه و هم پیمانکار باید خطرات مرتبط با فعالیت خودش رو به کارفرما اطلاع بده.

مدیریت ایمنی فرآیند (PSM) ¦ آموزش و تضمین عملکرد

هدف از این عنصر اینه که، با استفاده از آموزش‌های عمومی و تخصصی، پرسنل رو برای انجام فعالیت‌ها و وظایفشون بطور ایمن و صحیح آماده کنند.

برای رسیدن به هدف این المان، باید آموزش‌ها بر اساس یک نیازسنجی آموزشی انجام بشه و بعد از اجرای آموزش هم باید نسبت به سنجش میزان اثربخشی آموزش اقدام بشه.

مدیریت ایمنی فرآیند (PSM) ¦ مدیریت تغییر

با توجه به اینکه سازمان‌ها و فعالیت‌ها بطور پیوسته در حال تغییر و توسعه هستند، باید منتظر ایجاد خطرات و حوادث جدید در سازمان‌ها بود. لذا هر سازمانی باید این تغییرات رو شناسایی کرده و با استفاده از روش‌های مناسب خطرات ناشی از این تغییرات رو کنترل کنه.

این عنصر باید برای همه تغییرات اعم از تغییرات ساده، تغییرات متوسط و تغییرات پیچیده انجام بشه. باید در نظر داشته باشید که یک تغییر از هر نوعی که هست، میتونه موقت یا دائم باشه.

مدیریت ایمنی فرآیند (PSM) ¦ آمادگی عملیاتی

در این المان به این موضوع پرداخته میشه که آیا فرآیندهای جدید، فرآیندهای اصلاح شده و یا تغییر یافته، برای راه اندازی و شروع به کار ایمن هستند یا خیر.

در واقع این المان، معادل المان “بازنگری ایمنی قبل از راه اندازی (PSSR)” در مدل OSHA هست. تفاوتی که بین این المان در مدل CCPS و مدل OSHA وجود داره اینه که در مدل CCPS دامنه این المان بزرگتر شده و فرآیندها و تجهیزات رو بعد از هر بار که از سرویس خارج میشن، در نظر میگیره.

مدیریت ایمنی فرآیند (PSM) ¦ راهبری و هدایت عملیات‌ها

هدف از این عنصر اینه که برای انجام هر نوع عملیات، اول برنامه‌ریزی و مستندسازی انجام بشه و بعد اون عملیات اجرایی بشه.

با پیاده‌سازی این المان سازمان مطمئن میشه که:

  • برای انجام هر کاری دستورالعمل وجود داره
  • تغییرات، از هر نوع، تحت کنترل هستن
  • دستگاه‌ها به موقع تعمیر میشن
  • و…

مدیریت ایمنی فرآیند (PSM) ¦ مدیریت اضطراری

هدف از این عنصر اینه که سازمان تمام اتفاقات و فعالیت‌هایی که میتونه منجر به وقوع شرایط اضطراری بشه رو شناسایی کنه و با استفاده از یک طرح و برنامه جامع برای مقابله با اون شرایط اضطراری آماده بشه.

مدیریت اضطراری شامل چهار مورد زیر میشه:

  • طرح‌ریزی برای شرایط اضطراری
  • فراهم کردن منابع برای اجرای طرح شرایط اضطراری
  • تمرین و مانور مستمر
  • ایجاد ارتباط با ذینفعان

مدیریت ایمنی فرآیند (PSM) ¦ بررسی رویدادها

منظور از بررسی رویدادها در واقع فرآیندیه برای شناسایی رویداد، گزارش کردن رویداد، تحلیل و ریشه‌یابی رویداد و درس گرفتن از اون.

هدف از این المان پیشگیری از رخداد مجدد حوادثی هست که در گذشته اتفاق افتاده. همینطور میتونه شرایطی رو شناسایی کنه که پتانسیل منجر شدن به حواد جدید رو داره. برای اینکه یک سازمان بتونه این المان رو پیاده‌سازی کنه باید یک سیستم ارتباطات قوی و مبتنی بر اعتماد داشته باشه.

مدیریت ایمنی فرآیند (PSM) ¦ شاخص‌های اندازه‌گیری عملکرد

از این المان برای بررسی میزان تأثیرگذاری PSM استفاده میشه.

منظور از شاخص‌های کلیدی عملکرد، شاخص‌های آینده‌نگر و گذشته‌نگر هست که با جمع‌آوری و تحلیل اون‌ها میتونیم اثربخشی سیستم PSM رو افزایش بدیم.

مدیریت ایمنی فرآیند (PSM) ¦ ممیزی

خب وقتی المان‌های سیستم PSM استقرار پیدا میکنه و جاری‌سازی میشه، باید با استفاده از انجام ممیزی‌های دوره‌ای تعیین کنیم که آیا استقرار PSM و عملکرد اون مطابق با طرح و برنامه بوده؟ و آیا داره درست کار میکنه و همه چیز سر جای خودشه؟

هدف از این عنصر پیدا کردن نقاطی از سیستم PSM هست که نیاز به اصلاح داره و باید بیشتر روی اون کار بشه.

مدیریت ایمنی فرآیند (PSM) ¦ بازنگری مدیریت و بهبود مستمر

وقتی همه کارها انجام شد و نتیجه ممیزی هم مشخص شد، حالا باید نتایجی که به دست اومده توی جلسه بازنگری مدیریت، با مدیر ارشد سازمان یا نماینده اون، بررسی بشه.

توی این جلسه در مورد نقاط ضعفی که شناسایی شده بحث میشه و منابع لازم برای بهبود اون نقاط در نظر گرفته میشه.